του Κώστα Δουζίνα (*)
Μετά την πανδημία δεν μπορούμε να γυρίσουμε στο «business as usual». Υπάρχει το απαραίτητο υπόβαθρο για να προχωρήσουμε σε ριζικές αλλαγές. Αλλά γι’ αυτό δεν αρκεί η απαραίτητη αντιπολιτευτική ρητορική, ούτε μόνο η επιβαλλόμενη απάντηση στα ανεπαρκή οικονομικά μέτρα της κυβέρνησης. Η μάχη των ιδεών γύρω από το μέλλον θα προετοιμάσει τις λύσεις που θα υιοθετηθούν όταν φτάσει η στιγμή. Η αξιακή επανατοποθέτηση της κοινωνίας ανοίγει τη δυνατότητα μιας συνολικής κοινωνικής αναδιάρθρωσης.
Πρέπει να φανταστούμε και να σχεδιάσουμε ένα νέο σύστημα βασισμένο στην κοινωνική δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη, την ισότητα, την προστασία του πλανήτη. Δεν μπορούμε να αφήσουμε τις αξίες αυτές, κάποιες από τις οποίες ψευδεπίγραφα υιοθέτησε η Δεξιά, να εμφανιστούν προσωρινά και μετά να ξεχαστούν. Χρειάζεται μια μεγάλη ιδεολογική συζήτηση που να συνδέει αξίες και θεσμούς με τον φυσικό τους χώρο. Αυτήν αρχίζουμε σήμερα.
O αγώνας για τον δημοκρατικό σοσιαλισμό κινητοποιεί δύο είδη κινήτρων: τα ταξικά συμφέροντα κα τις αξίες της Αριστεράς. Η Αριστερά ασχολήθηκε εκτεταμένα με τη θεωρία της ιδεολογίας, μιας και έχει να εξηγήσει το παράδοξο ότι ενώ τα συμφέροντα της πλειονότητας βρίσκονται στα «αριστερά», η εργατική τάξη δεν πήγαν στο ραντεβού με την ιστορία. Οι αξίες έχουν συζητηθεί λιγότερο. Ίσως διότι θεωρούνται προφανείς και δεδομένες, ίσως γιατί η θεωρία της ιδεολογίας με την έμφαση στην ταξική και πολιτική ένταξη τις θεώρησε δευτερεύουσες.
Οι αξίες όπως και οι ιδέες αλλάζουν ευκολότερα από τα ταξικά συμφέροντα. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην ταξική καταγωγή πολλών και την ιδεολογική τοποθέτηση. Δεν είναι απαραίτητο να είναι κανείς φτωχός για να είναι σοσιαλιστής ούτε πλούσιος και καπιταλιστής. Συνήθως βέβαια η ιδεολογική και πολιτική ένταξη ακολουθούν την ταξική θέση. Αλλά όπως μας έμαθε ο 20ος αιώνας, η ιδεολογία είναι σχετικά αυτόνομη από την οικονομική κατάσταση. Η ανατροφή, η παιδεία, η προσωπική ιστορία ή η «κοινή γνώμη» συχνά προσδιορίζουν την ιδεολογική ένταξη πιο έντονα από την ταξική ένταξη. Πολλοί εργάτες, άνεργοι και συνταξιούχοι ψηφίζουν Δεξιά ενώ πολλοί εύποροι αποτελούν οργανικούς διανοούμενους της Αριστεράς. Αλλά αν αγανακτείς με την ανισότητα και την κοινωνική αδικία, αν οργίζεσαι με την αλαζονεία των πλουσίων δεν μπορείς παρά να είσαι αριστερός.
Διαφωτισμός και σοσιαλισμός
Ας αρχίσουμε λοιπόν με τις αξίες της νεωτερικότητας. Πήραν την αρχική και θεμελιώδη μορφή τους στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη της Γαλλικής Επανάστασης: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα και Αντίσταση στην Τυραννία. Οι επαναστάτες έβαλαν την αντίσταση στο αρχικό κείμενο. Αλλά μετά την ήττα των Ιακωβίνων, η αντίσταση απαλείφτηκε στην εκδοχή της Διακήρυξης του 1794.
Μετά από δυόμιση αιώνες εφαρμογής οι θεμελιώδεις αυτές αρχές έχουν μεταλλαχτεί. Η ελευθερία χωρίστηκε στην ατομικιστική ελευθερία επιλογής και την αυτονομία. Η ισότητα εμφανίζεται είτε ως ισότητα ευκαιριών είτε ως ισότητα αποτελεσμάτων. Η αδελφότητα εγκατέλειψε το ανδρικό φύλο και έγινε αλληλεγγύη. Η συλλογικότητα, και η συντροφικότητα που οδηγούν στην αλληλεγγύη, αποτελούν το θεμέλιο των αριστερών αξιών. Η αντίσταση εγκαταλείφτηκε από τον κυρίαρχο φιλελευθερισμό και επιβιώνει στις σημαίες της Αριστεράς. Τέλος, προστέθηκε η δημοκρατία ως η αξία που περιλαμβάνει όλες τις άλλες: αποτελεί την μορφή τους, τον τρόπο επιδίωξης και επίτευξης τους αλλά και το περιεχόμενο της ολοκληρωμένης τους έκφρασης.
Σοσιαλισμός είναι η υλοποίηση των θεμελιωδών αυτών αρχών και των θεσμών που τις μεταμορφώνουν από την αξιακή θεωρία στην κοινωνική πράξη. Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός είναι μια δίκαιη κοινωνία όπου όλοι έχουν ίση πρόσβαση στους υλικούς, κοινωνικούς και συμβολικούς πόρους που απαιτούνται για μια ζωή ίσης ελευθερίας και ευημερίας. Η ανθρώπινη ευημερία έχει υλικά και πνευματικά συστατικά: περιλαμβάνει τους απαραίτητους φυσικούς και οικονομικούς όρους για αξιοπρεπή διαβίωση αλλά και τους αναγκαίους πνευματικούς πόρους και ευκαιρίες για μια ολοκληρωμένη και ανθούσα ζωή.
Η συλλογική ευημερία, το σύγχρονο ευ ζειν, υπάρχει όταν καθένας και καθεμία μπορούν να αναπτύξουν τα ταλέντα, τις ικανότητες και την εργασία τους έτσι ώστε να πετύχουν τις προσδοκίες τους μαζί με τους άλλους: τους κοντινούς και αγαπημένους αλλά και τα μακρινά κα άγνωστα μέλη της κοινότητας. Οι υλικοί πόροι περιλαμβάνουν ένα ικανό εισόδημα και κοινωνικές υπηρεσίες που καλύπτουν όλες τις βιοτικές ανάγκες. Οι πνευματικοί πόροι, την κοινωνική αναγνώριση της ταυτότητας και της μοναδικότητας καθενός, την υποστήριξη της αισθητικής απόλαυσης και της ηθικής ανάπτυξης όπως και την περιβαντολλογική και διαγενεακή δικαιοσύνη.
Η πάλη των ιδεών σήμερα είναι κυρίως αξιακή. Το ιδεολογικό πλαίσιο δίνει αντίθετο νόημα στις ίδιες λέξεις. Ας συγκρίνουμε λοιπόν την αριστερή με τη φιλελεύθερη εκδοχή των κεντρικών αξιών.
Ισότητα
Η ιδέα της ισότητας είναι απλή: Καθένας μας μετράει για ένα και κανένας περισσότερο από ένα. Δεύτερον, καθένας μας είναι μοναδικός. Αλλά η μοναδικότητα μου δημιουργείται μέσα από τις σχέσεις με τους άλλους. Η επιθυμία του άλλου στον αγώνα για αναγνώριση συνεισφέρει στη δημιουργία της ταυτότητας μου. Ο άλλος είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς μου και εγώ είμαι ενδόμυχο συστατικό της ακεραιότητας του άλλου. Αυτό αποτελεί το θεμέλιο της αρχής ότι δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία χωρίς ισότητα και ισότητα χωρίς ελευθερία. Η ισότητα και η ελευθερία είναι σιαμαίες αδελφές. Η σχέση είναι τόσο στενή που όταν η μία αξία χάνεται και η άλλη υποχωρεί. Ο σοβιετικός κομμουνισμός απέρριψε την πολιτική ελευθερία και δημιούργησε τις κομματικές ελίτ, το αντίθετο της ισότητας. Ο καπιταλισμός απορρίπτει την ισότητα και οδηγεί στην ανελευθερία της ακραίας φτώχειας και της δομικής ανεργίας.
Η ισότητα αποτελεί το αξιακό θεμέλιο της Αριστεράς. Η ισότητα υπάρχει πριν κάθε κοινωνικό συμβόλαιο και οικονομικό σύστημα.
Η έγνοια για τον άλλο που συναντάμε σε εκατοντάδες καθημερινές πράξεις φροντίδας, στοργής, αγάπης αποτελεί πρωταρχική ανθρώπινη στροφή και τάση προς τον άλλο. Όταν έρχεται ο πένητας, ο πρόσφυγας, ο καταδιωγμένος και μου λέει «σώσε με», «δώσε μου φαγητό και στέγη», η τάση μας προς ισότητα δίνει την πρώτη απάντηση. Σ’ αυτές τις πράξεις αναδεικνύεται το μέρος εκείνο της ύπαρξης που επικαλύπτεται από την καπιταλιστική ορμή του προσωπικού συμφέροντος.
Ελευθερία
Ο καπιταλιστής λειτουργεί από ένα μείγμα φόβου και απληστίας, δεν ενδιαφέρεται για τον άλλο που αποτελεί είτε εμπόδιο είτε εργαλείο στα σχέδια μας. Ο τέλειος Χομπσιανός φιλελεύθερος μεταφέρει τον «πόλεμο όλων εναντίον όλων» από την πλασματική «φυσική κατάσταση» στις αγορές και τα δικαστήρια. Αυτή είναι η βάση της φιλελεύθερης άποψης ότι η ελευθερία είναι αρνητική. Η δήλωση του Χομπς ότι ελευθερία είναι η απουσία «εξωτερικών εμποδίων» αποτελεί την κλασική της διατύπωση.
Είμαστε ελεύθεροι αν τα πάντα γίνονται εμπόρευμα προς πώληση και είμαστε ίσοι όταν μπορούμε να αγοράσουμε οτιδήποτε πουλιέται (παρ’ ότι το δικαίωμα δεν ακολουθείται βέβαια από την δυνατότητα αγοράς). Η φιλελεύθερη επιταγή «κοίτα την πάρτη σου», «η απληστία είναι καλή» μεγαλώνει το χάσμα ανάμεσα σε εαυτό και άλλους. Κάθε επιθυμία μπορεί να γίνει δικαίωμα και κανένα εμπόδιο δεν πρέπει να αναχαιτίζει την εκπλήρωση της ατομικής βούλησης. Αλλά η επιθυμία κινείται από την έλλειψη και είναι αχόρταγη. Επειδή ο άλλος έχει κάτι πρέπει να το πάρω κι εγώ. Έτσι αποθηκεύουμε άχρηστα gadgets και χαρτιά υγείας.
Για την Αριστερά, η ελευθερία δεν είναι αρνητική ή θετική, αλλά καταφατική: είμαι ελεύθερος όταν οι άλλοι που με κάνουν αυτό που είμαι είναι εξίσου ελεύθεροι. Η αριστερή αντίληψη θεωρεί την ελευθερία αυτονομία, όπου ο εαυτός εξαρτάται από τον άλλο. Ο αυτόνομος άνθρωπος δίνει τον νόμο στον εαυτό του. Η αυτόνομη κοινότητα ή κοινωνία διαβουλεύεται και αποφασίζει συλλογικά για όλα τα σημαντικά θέματα της ζωής της. Δίνω τον νόμο στον εαυτό μου σημαίνει ότι παίρνω στα χέρια μου την τύχη μου, ότι λειτουργώ βάσει των προσωπικών μου επιλογών. Δεν είμαι απλά ένας υπάκουος υπήκοος αλλά ένας υπεύθυνος πολίτης, αποφασίζω τους κανόνες που ακολουθώ. Αλλά αυτές οι επιλογές έχουν τη μορφή κανόνα, νόμου. Είναι καθολικές ισχύουν για μένα αλλά και για κάθε άλλο που βρίσκεται στις ίδιες συνθήκες και αντιμετωπίζει τα ίδια διλήμματα. Όταν νομοθετώ παίρνω υπ’ όψη μου τους άλλους για τους οποίους ισχύει ο κανόνας και το κοινό καλό. Η αυτονομία σε αντίθεση με την αρνητική ελευθερία αναγνωρίζει στον πυρήνα της την ένταξη του ατόμου στη συλλογικότητα.
..."οι αξίες της αριστεράς"... (> άρθρο<)
..."ιστογραμμή"... (>άρθρο<)