του Αντώνη Λιάκου*
Θέση 1: Η ιδεολογία Έδωσε πνοή και προοπτική στην πολιτική, όπως την αντιλαμβανόταν ο Μακιαβέλι, ως τέχνη του κυβερνάν (και ως εκ τούτου του αντιπολιτεύεσθαι). Στον Μαρξ, ιδεολογία είναι η ψευδής συνείδηση. Στον Λένιν κάθε τάξη έχει την ιδεολογία της. Ο Γκράμσι θέτει το πρόβλημα της ιδεολογίας με όρους ηγεμονίας. Δεν μπορούμε όμως να μιλήσουμε σήμερα για ιδεολογία χωρίς να αναφερθούμε στις πολιτισμικές της διαστάσεις, δηλαδή στον τρόπο ζωής, στις αναπαραστάσεις, στις λογοθετικές πρακτικές (discursive practices) και στις ταυτότητες, που διαμορφώνουν τρόπους αντίληψης των πραγμάτων, και επομένως τρόπους αντίληψης του κόσμου και του δέοντος. Η ιδεολογία δεν έρχεται απ’ έξω ως επιφοίτηση του Αγίου πνεύματος.
Θέση 2: Ο καπιταλισμός Κεντρική αναφορά στην Αριστερά. Συγχέεται όμως συχνά η θεωρητική με την ιστορική αντίληψή του. Ο καπιταλισμός όπως τον παρουσιάζει η θεωρία, ως ένα σύστημα, ως εννοιολογικό εργαλείο ανάλυσης, και ο καπιταλισμός ως ιστορική πραγματικότητα, που διαμορφώθηκε επί αιώνες, που αναδύθηκε από τους πόρους διαφορετικών κοινωνιών και συγκροτήθηκε μέσα από τους δαιδάλους της ιστορίας σε μορφές κοινωνικής συμβίωσης και στον πολύμορφο σύγχρονο πολιτισμό, δεν ταυτίζονται. Όπως δεν ταυτίζεται η γραμματική με τη γλώσσα. Είναι κεφαλαιώδους σημασίας η διαφορά ανάμεσα σε έναν τρόπο συνάρθρωσης οικονομίας και κοινωνίας βάθους αιώνων, και στη λογική λειτουργίας της οικονομίας. Χωρίς ιστορική γείωση, η «αντικαπιταλιστική λογική» μοιάζει με προβολή στο σπήλαιο του Πλάτωνα. Επιπλέον χάνεται από τον ορίζοντα η κλίμακα των ανισοτήτων και το μέγεθος των μεταβολών από τον συνδυασμό της 4ης βιομηχανικής επανάστασης και της platform economy.
Θέση 3: Η κρίση Με τη φράση «Η κρίση του κορονοϊού εξελίσσεται σε μείζονα καπιταλιστική κρίση» αρχίζει η τελευταία απόφαση του Π.Σ. Αλήθεια, τι σημαίνει αυτή η φράση; Ότι δεν μπορεί να αναπαραχθεί πλέον ο καπιταλισμός; Ότι καταρρέει; Ή μήπως ότι μεταπλάθεται και επεκτείνεται μέσα από διαδικασίες που εμπεριέχουν καταστροφές; Μα αυτό δεν είναι ο ιστορικός καπιταλισμός; Εδώ και 100 χρόνια η Αριστερά μιλά για κρίση του καπιταλισμού. Ας θυμηθούμε: Ι.Β.Λένιν: Ιμπεριαλισμός, το ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού (1916). Έκτοτε, ονομάστηκε μονοπωλιακός και κρατικο-μονοπωλιακός καπιταλισμός, ύστερος καπιταλισμός, νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, παγκοσμιοποίημένος καπιταλισμός, ολοκληρωτικός καπιταλισμός, ασιατικός καπιταλισμός, πράσινος καπιταλισμός και εσχάτως καπιταλισμός της πλατφόρμας (platform capitalism) κλπ. Η αλήθεια είναι ότι καπιταλισμός χωρίς κρίσεις δεν γίνεται, αλλά οι κρίσεις σημαίνουν μετασχηματισμό. Μερικές φορές αυτός ο μετασχηματισμός εμπεριέχει ένα συμβιβασμό με τις δυνάμεις της οργανωμένης εργασίας (εποχή του κράτους πρόνοιας), και άλλες όχι. Μερικές φορές χρειάζεται το προστατευτικό κρατικό κέλυφος, και άλλες το ξεφορτώνεται ή το χρησιμοποιεί εργαλειακά. Η πολυχρησία πάντως της «καπιταλιστικής κρίσης» την αδειάζει από νόημα.
Θέση 4: Τελεολογία Είναι ο σοσιαλισμός το μέλλον του καπιταλισμού ή το παρελθόν του; Έως το 1989 η γενική αντίληψη ήταν ότι εκφράζει το μέλλον. Αν δούμε όμως σήμερα, μετά 30 χρόνια, την πορεία των κοινωνιών με την οπτική της μακροϊστορίας, τότε ο σοσιαλισμός φαίνεται πως ήρθε σαν απάντηση, σαν άμυνα των κοινωνιών απέναντι στον ελαύνοντα καπιταλισμό. Ακόμη περισσότερο ότι δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Το κινέζικο παράδειγμα της εκτόξευσης του καπιταλισμού μέσα από ένα κομμουνιστικό πλαίσιο ανατρέπει την τελεολογία της θεώρησης του κόσμου ως μια διαδοχή φεουδαρχίας-καπιταλισμού-σοσιαλισμού. Δεν προκύπτει ο σοσιαλισμός νομοτελειακά από τον καπιταλισμό. Τι μας έρχεται, πώς θα μετασχηματιστεί ιστορικά ο καπιταλισμός, είναι ανοιχτό πρόβλημα.
Θέση 5: Κομμουνισμός-σοσιαλισμός Τα φαντάσματα του κομμουνισμού δεν καταδιώκουν μόνο τη δεξιά, αλλά και την αριστερά. Ποιο σοσιαλισμό και ποια κομμουνιστική ανανέωση μπορεί να επαγγέλλεται κανείς; Μπορεί να κάνει ένα άλμα από το σήμερα στις σοσιαλιστικές προσδοκίες του 19ου αιώνα, παρακάμπτοντας τον 20ο αιώνα όπου οι ουτοπίες μετατράπηκαν ακαριαία σε δυστοπίες; Να επικαλεστεί τη σοβιετική ιστορία σε ποια φάση της; Να επικαλεστεί την κινέζικη ιστορία, επίσης σε ποιες από τις κληρονομιές της, μερικές από τις οποίες είναι ακόμη εν ισχύ; Όπως δεν πρέπει να καταδικάζουμε το σοσιαλισμό ερήμην της ιστορίας και των συνθηκών κάθε εποχής, έτσι δεν πρέπει να εξιδανικεύουμε και να επικαλούμαστε το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό, αφαιρώντας τον από τις ιστορικές του διαστάσεις.
Θέση 6: Σοσιαλδημοκρατία και εκσυγχρονισμός Γιατί η σοσιαλδημοκρατία κατέληξε στην αποδοχή της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης; Αν δεν καταλάβουμε την εσωτερική λογική αυτού του μετασχηματισμού, που επαναλαμβάνεται σε κάθε απόπειρα να διαχειριστεί κανείς την οικονομία και τα κοινωνικά προβλήματα στο ήδη διαμορφωμένο ευρωπαϊκό πλαίσιο, δεν θα καταλάβουμε ούτε τη δυναμική της κυβερνητικής εμπειρίας του 2015-2019. Ποιες είναι σήμερα οι δυνατότητες και τα όρια των μεταρρυθμίσεων που βρίσκονται σε αντίθετη κατεύθυνση από τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις; Αυτό το ερώτημα πρέπει να αντιμετωπίσουμε χωρίς υπεκφυγές. Ο ΣΥΡΙΖΑ κυβέρνησε και αυτό έχει εγγραφεί αμετάκλητα στον πυρήνα του. Αν το ακυρώσει δια της επιστροφής σε κάποιο φαντασιακό κινηματικό παρελθόν, καταστρέφεται και ο ίδιος. Οφείλει να διαχειριστεί τις αντιφάσεις του αναδεικνύοντας δυνατότητες όπως η υπεράσπιση του δημόσιου συμφέροντος, των εργασιακών δικαιωμάτων, της πρώτης κατοικίας κλπ.
Θέση 7: Ριζοσπαστισμός Που κατοικεί; Όπως και με την έννοια «κρίση», η κατάχρηση έχει αδειάσει από περιεχόμενο τον όρο «ριζοσπαστισμός». Πολλά αστικά κόμματα χαρακτηρίζονταν Radical, ακόμη και η ΕΡΕ αναπροσδιοριζόταν ως «ριζοσπαστική». Σήμερα ποιοι επιδιώκουν μεγάλες αλλαγές; Δεν είναι ο ΣΥΡΙΖΑ αλλά η ΝΔ που προτείνει μια συνολική αναδόμηση της κοινωνίας. Στη σχέση κοινωνίας-αγοράς, αντί η κοινωνία να είναι η σταθερά και η αγορά η μεταβλητή, γίνεται η αγορά σταθερά και μεταβλητή η κοινωνία. Δηλαδή αντί την κοινωνία να την εξυπηρετεί η αγορά, τελικά η κοινωνία προσαρμόζεται στις ανάγκες της αγοράς. Η Αριστερά παίζει άμυνα, ενώ η Δεξιά επιτίθεται. Την ατζέντα των αλλαγών δεν την καθορίζει η εγχώρια ή η ευρωπαϊκή Αριστερά, αλλά ο εγχώριος ή ο ευρωπαϊκός αστικός συνασπισμός. Όχι μόνο στα οικονομικά ζητήματα και στην εργασία αλλά και στον πολιτισμό και στην εκπαίδευση.
Θέση 8: Υπεράσπιση Επομένως, δεν είναι κακό, η Αριστερά να αναγνωρίσει και να διακηρύξει αυτό που κάνει. Την άμυνα της κοινωνίας και της δημοκρατίας. Ποτέ στην ιστορία οι λαϊκές τάξεις (subaltern classes) δεν βρέθηκαν σε ευνοϊκότερο συσχετισμό δυνάμεων τόσο ως προς τη διανομή αγαθών, όσο και ως προς την αναγνώριση της αξιοπρέπειάς τους, όσο στην εποχή του συνδυασμού δημοκρατίας-ανάπτυξης-κοινωνικού κράτους. Δηλαδή στη μακρά μεταπολεμική εποχή στη δυτική Ευρώπη-και από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, στη Νότια Ευρώπη. Μια εποχή συμβιβασμού ανάμεσα στις δυνάμεις της εργασίας και του κεφαλαίου. Και στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης. Αλλά για να συντηρήσεις την ουσία ενός ευνοϊκού και επωφελούς ταξικού συμβιβασμού, χρειάζεται να αλλάξεις πολλά πράγματα. Και βέβαια οι εξελίξεις αφήνουν ένα συνεχώς αυξανόμενο μέρος, τους νεοεισερχόμενους στην αγορά εργασίας, εκτός του συμβιβασμού, βορρά στην άγρια εκμετάλλευση ή στην ανεργία.
Θέση 9: Η κλίμακα των προβλημάτων Πώς αντιμετωπίζονται οι μεγάλες κρίσεις όπως η περιβαλλοντική κρίση, ο παγκόσμιος υπερπληθυσμός, τα μεταναστευτικά ρεύματα, οι πανδημίες; Να πεις ότι οφείλονται στον καπιταλισμό, είναι σαν να λες ότι οφείλονται στην ιστορία. Η κλίμακα αλλάζει τις διαστάσεις του πολιτικού και απαιτεί μια εκ νέου εννοιολόγηση του. Άλλωστε η Αριστερά, από τον 19ο αιώνα, βασίστηκε σε καινούργια εννοιολόγηση της πολιτικής, η οποία μετά το 1968 ανανεώθηκε από τα νέα κοινωνικά κινήματα. Συχνά αντιπαρατίθεται η «αντίσταση» στην «ανθεκτικότητα» (ικανότητα επιβίωσης). Αλλά στην κλιματική κρίση, στον υπερπληθυσμό και στους μετανάστες σε τί ακριβώς να αντισταθείς; Αντίθετα, η στρατηγική της επιβίωσης των πληθυσμών απαιτεί από την Αριστερά να σκεφτεί με μέτρο την μεγακλίμακα. Οι συνεχείς και επικαλυπτόμενες κρίσεις επιβάλλουν να ξανασκεφτούμε το κοινωνικό ζήτημα με νέους όρους. Το παράδειγμα αριστερής πολιτικής του 20ου αιώνα που διαμορφώθηκε από την Επανάσταση του 1917 και την Αντίσταση στο φασισμό 1940-1945 έχει εξαντλήσει τη δυναμική του στον 21ο αιώνα. Το νέο παράδειγμα πολιτικής πρέπει να συγκροτηθεί πάνω στις νέες κρίσεις.
Θέση 10: Κόμμα Ο ΣΥΡΙΖΑ ανάμεσα στον σκαντζόχοιρο και την αλεπού. Είτε επίκληση ιδεολογίας που χρησιμοποιείται ως περιχαράκωση, είτε αναζήτηση της ευκαιρίας για νίκη επί των σημείων. Πολιτικοποίηση και κομματικοποίηση δεν συμβαδίζουν πάντα. Στην Ελλάδα, η κομματική στράτευση παρήκμασε ήδη πριν τη δεκαετία του ’90. Η πολιτικοποίηση της κρίσης ενίσχυσε τη δυσπιστία στα κόμματα παρά την αναλαμπή του ΣΥΡΙΖΑ στα 2012-2015. Η πολιτικοποίηση των νέων ανθρώπων σήμερα δεν απορροφάται και δεν περνάει μέσα από τα κόμματα, αλλά κατευθύνεται σε επί συγκεκριμένα ζητήματα, όπως λ.χ. το αντιφασιστικό κίνημα, δικαιώματα κλπ, και τρέφεται από πληροφόρηση και αναλύσεις πολύ καλύτερης ποιότητας από τις κομματικές. Τα κόμματα συγκεντρώνουν ενδιαφέρον όχι ως εκλογικοί μηχανισμοί, πράγμα πολύ σημαντικό αυτό καθεαυτό, αλλά ως πλατφόρμες που υποβαστάζουν και ενισχύουν διαφορετικά περιβάλλοντα και πρωτοβουλίες δράσης.
Θέση 11: Η ενδέκατη θέση για τον Φόιερμπαχ: το ζήτημα δεν είναι να ερμηνεύσουμε τον κόσμο αλλά να τον αλλάξουμε. Σύμφωνοι, την ανάλυση την οργανώνει η προθετικότητα. Αλλά την δεσμεύει και την περιορίζει επίσης. Δηλαδή, να αλλάξουμε τον κόσμο, αλλά ως προς τι, πώς και προς ποια κατεύθυνση αν δεν τον καταλάβουμε, αν συνεχίσουμε να αναπαράγουμε μηχανικά και άκριτα τα στερεότυπα του παρελθόντος, αν συνεχίσουμε να εκφραζόμαστε σε μια οξειδωμένη γλώσσα;
πηγή: epohi gr
..."11 αντιοξειδωτικές θέσεις"...(>άρθρο<)
* Ο Αντώνης Λιάκος είναι ιστορικός
..."ιστογραμμή"... tassosdikas blog