του Κώστα Δουζίνα *Στις πρόσφατες συζητήσεις για την καταστροφική διάδοση της επιδημίας, η κυβέρνηση υποστηρίζει μονότονα ότι κάθε αύξηση των κρουσμάτων, των εισαγωγών σε νοσοκομεία και των θανάτων οφείλεται στην έλλειψη ευθύνης των πολιτών. Όπως είπε ο Πρωθυπουργός, ανερυθρίαστα φαντάζομαι, βασική αιτία της αύξησης των κρουσμάτων είναι η διασκέδαση των νέων. Η καταστροφή που μας βρήκε είναι λάθος του κοινού επειδή δεν ασκεί επαρκή επίπεδα ατομικής ευθύνης. Όσοι δεν ακολουθούν τα μέτρα, μας λένε τα κατεστημένα ΜΜΕ, είναι είτε αντικοινωνικοί είτε ηλίθιοι. Αλλά ο πολλαπλασιασμός των κρουσμάτων δεν οφείλεται στους «κοβιδιώτες», ένα καινοφανή Αγγλικό όρο που αναφέρεται σε όσους επιλέγουν να μην υπακούσουν τους περιορισμούς (covidiots ιδιώτες-ηλίθιους του covid).
Οι πάνω από 1000 ανθρώπους που έχουν πεθάνει μέχρι στιγμής και όσοι δυστυχώς θα καταλήξουν στο μέλλον δεν αφαιρέθηκαν από τους αγαπημένους τους επειδή οι πολίτες δεν ήταν υπεύθυνοι. Η αύξηση στις λοιμώξεις δεν οφείλεται σε κάποιον που στέκεται στο ένα μέτρο αντί για δύο από τον γείτονα του στον δρόμο ούτε στους νέους που βρέθηκαν στις πλατείες κάνοντας ό,τι κάνουν οι νέοι σε κάθε εποχή και χώρα. Δεν οφείλεται στους αντιφασίστες που συγκεντρώθηκαν έξω από το Εφετείο για να γιορτάσουν την καταδίκη της νεοναζιστικής επιδημίας, ούτε σε όσους διαμαρτύρονται έξω από υπουργεία για τα λάθη, την αμέλεια, την αποτυχία των κυβερνητικών μέτρων.
Οι έρευνες που έγιναν στην Βρετανία για την αλλαγή συμπεριφοράς στη διάρκεια της πανδημίας - ελπίζω να γίνονται ανάλογες στην Ελλάδα - δείχνουν ότι η προσωπική επιλογή παραβίασης των μέτρων είναι ένας μόνο παράγοντας που οδηγεί σε μη συμμόρφωση, σπάνια ο πιο σημαντικός. Τα στοιχεία δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια του lockdown οι φτωχοί εργάζονται από το σπίτι έξι φορές λιγότερο από τους πλουσίους και είναι τρεις φορές λιγότερο σε θέση να αποστασιοποιηθούν φυσικά. Αλλά η ανάγκη να μείνουμε στο σπίτι και να αποστασιοποιηθούμε είναι μεγάλη για όλους. Δεν θα μείνουν οι άνθρωποι στο σπίτι τους επειδή καταδικάζονται όσοι βγαίνουν. Πρέπει να τους δοθεί η απαραίτητη οικονομική υποστήριξη, ώστε να μπορούν να μένουν στο σπίτι τους αλλά να έχουν και φαγητό στο τραπέζι. Ας εξετάσουμε λοιπόν τις διάφορες πλευρές της ευθύνης, κάτι που δεν έγινε στην δημόσια συζήτηση που επαναλαμβάνει συνεχώς τις ίδιες κοινοτυπίες.
Ριζική αλλαγή καθημερινής συμπεριφοράς
Κάθε είδους ευθύνη πηγάζει από ένα πλέγμα κανόνων, κοινωνικών συμβάσεων και προσωπικών βιωμάτων που επιβάλλουν συγκεκριμένη συμπεριφορά. Ο νόμος, η θρησκεία, η ηθική, οι οικογενειακές και ερωτικές δεσμεύσεις δημιουργούν τις ανάλογες υποχρεώσεις και επιβάλλουν διαφορετικές κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασης τους. Ο νόμος επιβάλλει ποινές, η ηθική κοινωνική απαξίωση και τo βάσανο της συνείδησης όπως και η θρησκεία, οι συναισθηματικές υποχρεώσεις την αποδοκιμασία των αγαπημένων μας. Στην πανδημία, οι κυβερνήσεις επέβαλαν στους πολίτες μέτρα ποικίλης αυστηρότητας - από τη φυσική αποστασιοποίηση στο κλείσιμο των εστιατορίων και των μπαρ μέχρι την απαγόρευση μετακινήσεων και τον εγκλεισμό στο σπίτι που είχαμε τον Μάρτιο και ξεκινήσαμε προχτές πάλι. Τι δημιουργεί την ατομική ευθύνη των πολιτών; Για να το κατανοήσουμε πρέπει να εξετάσουμε τι επιδιώκει και πως η κυβέρνηση, πέρα από τις κοινοτυπίες.
Τα περιοριστικά μέτρα αποσκοπούν σε ριζική αλλαγή και χειραγώγηση της συνηθισμένης συμπεριφοράς των πολιτών. Για να πετύχει η συμπεριφορική αλλαγή σε σύντομο και πυκνό χρόνο πρέπει οι πολίτες να υπακούουν τις υποδείξεις των αρχών. Έτσι γίνονται οι βασικοί υπεύθυνοι για την αντιμετώπιση του κινδύνου και τα μέτρα προστασίας ιδιωτικοποιούνται. Η προσπάθεια χειραγώγησης της συμπεριφοράς μας κάνει συμμέτοχους στην αποτροπή και υπεύθυνους για την αποτυχία της. Αλλά για να πετύχει η ριζική αλλαγή απαιτούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις που εξετάζονται από την κοινωνιολογία και η ψυχολογία.
Πρώτα, η κυβέρνηση πρέπει να κάνει όλες τις απαραίτητες ενέργειες για την προστασία του πληθυσμού με κύρια την προετοιμασία του συστήματος υγείας και τον μεγαλύτερο δυνατό περιορισμό των δραστηριοτήτων που συνεισφέρουν στην εξάπλωση της μόλυνσης. Δεύτερο, οι πολίτες πρέπει να έχουν σαφή και ολοκληρωμένη πληροφόρηση για τους υπαρκτούς κινδύνους και τα μέτρα προστασίας. Πρέπει να βλέπουν σημαντικές αλλαγές στην κρατική λειτουργία που νομιμοποιούν και ενισχύουν την προσωπική συμμόρφωση. Τρίτο, η ηθική της προσωπικής ευθύνης πρέπει να μην είναι αντίθετη με κυρίαρχες ιδεολογικές απόψεις που την υποσκάπτουν.
Θα περίμενε κανείς ότι η κυβέρνηση θα είχε συμβουλευτεί κοινωνιολογους και ψυχολόγους για να προετοιμάσει την επιτυχία των μέτρων μιας που πιο ήπιες συμπεριφορικές παρεμβάσεις για την απαγόρευση του καπνίσματος ή τη χρήση ζώνης ασφαλείας στα αυτοκίνητα, για παράδειγμα, απέτυχαν μερικώς. Αλλά εκτός των γιατρών δεν φαίνεται άλλοι επιστήμονες να συμβουλεύουν την κυβέρνηση. Ας δούμε λοιπόν μία μία τις τρεις προϋποθέσεις επιτυχίας των μέτρων και τα έργα της κυβέρνησης.
1. Κυβερνητικά μέτρα
Η κυβέρνηση επέτρεψε τις αφίξεις τουριστών με ελάχιστους ελέγχους στα σύνορα και υποτυπώδη υγειονομική προετοιμασία στους τουριστικούς προορισμούς. Η κυβέρνηση έδωσε προτεραιότητα στα οικονομικά συμφέροντα έναντι της ανθρώπινης ζωής και διέταξε χιλιάδες εργαζόμενους να επιστρέψουν στις δουλειές τους σε συχνά μη ασφαλές εργασιακό περιβάλλον. Η κυβέρνηση οδήγησε στη μεγάλη αύξηση της χρήσης των μεταφορικών μέσων. Όσοι είναι εύποροι ή μπορούν να δουλέψουν από το σπίτι δεν έχουν πρόβλημα. Αλλά οι περισσότεροι δεν έχουν αυτοκίνητο και τα λίγα λεωφορεία, που βρίσκονται σε κακή κατάσταση, γεμίζουν ασφυκτικά αποτελώντας τον βασικό χώρο μετάδοσης της ασθένειας. Την περασμένη εβδομάδα ο κ. Μητσοτάκης μας είπε ότι η κυβέρνηση δεν μπορεί να «γεννήσει λεωφορεία». Προχτές, ότι σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες ο ιός δεν μεταδίδεται στις συγκοινωνίες χωρίς όμως να δίνει όμως κανένα στοιχείο.
Ο ισχυρισμός ότι «το λέει η επιστήμη» μοιάζει με τους ανάλογους του Τραμπ ότι ο ιός εξαφανίζεται και ότι τα απορρυπαντικά θεραπεύουν την αρρώστια. Ακόμη και αν το έλεγε η επιστήμη, ο λόγος των εκάστοτε ειδικών δεν είναι η μόνη αλήθεια, αλλά μια υπόθεση εργασίας που στηρίζεται σε κάποια δεδομένα που αποδέχονται διαφορετικές αναγνώσεις.
Η κυβέρνηση άνοιξε τα σχολεία χωρίς καμία πρόβλεψη για περισσότερους δάσκαλους, για συνεχή έλεγχο μαθητών και καθηγητών και τάξεις με τον υγειονομικά επιτρεπόμενο αριθμό μαθητών, όπως γινόταν στα εστιατόρια και τα μπαρ. Η κυβέρνηση επέβαλε τη φυσική λειτουργία των Πανεπιστημίων χωρίς τις ελάχιστες υγειονομικές προδιαγραφές μέχρι που υποχρεώθηκε να τα κλείσει από το βάρος των κρουσμάτων. Η κυβέρνηση απέτυχε να προμηθευθεί τα απαραίτητα εφόδια για στατιστικά αντιπροσωπευτικά τεστ στις γειτονιές, τα γηροκομεία και τα εργοστάσια, τον καλύτερο τρόπο για την προληπτική ιχνηλάτηση των μολύνσεων. Ήξερε ότι στα Ευρωπαϊκά γηροκομεία η επιδημία οδήγησε σε μαζικούς θανάτους αλλά δεν ξέρουμε να έκανε κάτι.
Η κυβέρνηση είχε έξι μήνες να προετοιμάσει τα νοσοκομεία για μια πιθανή νέα έξαρση της επιδημίας και τώρα μας τρομοκρατεί με επανάληψη του Μπέργκαμο. Η κυβέρνηση μας βομβαρδίζει συνεχώς με αντιφατικές και αντικρουόμενες εντολές, συστάσεις και απόψεις ειδικών και ανειδίκευτων δίνοντας μια εικόνα πλήρους σύγχυσης που μπερδεύει τους πολίτες. Πλήρης αποτυχία στην πρώτη προϋπόθεση.
2. Σαφής και ολοκληρωμένη πληροφόρηση
Η αρχή της προηγούμενης εβδομάδας ήταν χαρακτηριστική. Ο πρωθυπουργός μας είπε την Παρασκευή με ύφος αυτοκράτορα στο δωδέκατο του διάγγελμα ότι η Ελλάδα έχει την πιο πετυχημένη αντιμετώπιση της πανδημίας στην Ευρώπη και δεν θα υπάρξει νέο lockdown ή κλείσιμο των σχολείων. Τη Δευτέρα ανακοινώθηκε το κλείσιμο των σχολείων στη Θεσσαλονίκη αλλά όχι στην υπόλοιπη Ελλάδα και την Τετάρτη ακούσαμε σε μια «φιλική» συζήτηση των κκ. Μητσοτάκη και Τσιόδρα την επιβολή εθνικού lockdown, οι όροι του οποίου έχουν ήδη αλλάξει δύο φορές και έρχονται και άλλες. Τα σχολεία δεν θα έκλειναν, μας είπαν, σε δύο μέρες έκλεισαν τα γυμνάσια και τα λύκεια και μόλις ακούσαμε ότι τα δημοτικλα θα κλείσουν την Δευτέρα. Θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε «επιτελικό κονφούζιο».
Ήμουν στο Λονδίνο στη διάρκεια του πρώτου κύματος και το lockdown ήταν πολύ σκληρότερο. Αλλά ξέραμε ακριβώς τι απαιτούσε η κυβέρνηση από μας και τι μέτρα έπαιρνε για να βοηθήσει το σύστημα υγείας. Στην Ελλάδα στο δεύτερο κύμα, η σύγχυση των πολιτών είναι πλήρης. Ακόμη και τώρα με την οριζόντια απαγόρευση, οι πολίτες θεωρούν ότι τα μέτρα που συνεχώς αλλάζουν δεν είναι σοβαρά. Το μοτίβο της έλλειψης ατομικής ευθύνης και της ενοχής των πολιτών έγινε πάλι άλλοθι της κυβερνητικής αποτυχίας και επαναλαμβάνεται σε κάθε ευκαιρία σαν ρεφραίν σε τζιούκμποξ που έχει κολλήσει.
3. Οι διαφορετικές ερμηνείες της ατομικής ευθύνης
Για τους φιλελεύθερους η ευθύνη είναι οικονομική όχι ηθική. Ελευθερία είναι η απουσία «εξωτερικών εμποδίων», κατά την κλασική διατύπωση του Χομπς. Το άτομο διαχωρίζεται ριζικά από τους άλλους που γίνονται είτε εχθροί είτε όργανα των σχεδίων μας. Στις προνεωτερικές κοινότητες, ο θεός, η φύση ή η παράδοση θεμελίωναν μια ηθική του αγαθού, της αρετής και των καθηκόντων. Στην νεωτερικότητα, η ηθική της αρετής αντικαταστάθηκε από τον ωφελιμισμό και τα ατομικά δικαιώματα. Μόνο εξωτερικοί περιορισμοί μπορούν να συγκρατούν τον κυρίαρχο εγωκεντρισμό. Εδώ ψηλαφίζουμε τη σύνδεση φιλελευθερισμού και καταστολής, της ατομικής ευθύνης που επιβάλλεται με πρόστιμα και αστυνόμευση.
Οι ποινικές κυρώσεις αποτελούν τον αναγκαίο σύντροφο της ατομικής ελευθερίας που δεν περιορίζεται από την ευθύνη της αρετής, την αλληλεγγύη της κοινότητας ή την φωνή της συνείδησης. Γι’ αυτό ο κ. Μητσοτάκης μετά από κάτι εκτός θέματος μισόλογα περί ευθύνης πρόσθεσε τη μόνη και μόνιμη πίστη του φιλελεύθερου: η αστυνόμευση και η αυστηρότητα θα μεγαλώσει, αν δεν υπακούσετε από ηθική υποχρέωση θα το κάνετε λόγω του φόβου του αστυφύλακα.
Τι είδους ευθύνη καλλιεργεί ο φιλελευθερισμός; Η ατομοκεντρική κατανόηση της ελευθερίας συνοδεύεται από την ατομική οικονομική ευθύνη. Με την υποχώρηση του κοινωνικού κράτους τα κοινωνικά προβλήματα - η ανεργία, η φτώχεια, η αρρώστια, η αναπηρία - μεταφέρθηκαν από το κράτος στην ατομική ευθύνη. Αποτελούν ατομική αποτυχία, αποτέλεσμα τεμπελιάς, έλλειψης προσπάθειας, ανικανότητας. «Στις δυτικές χώρες το πρόβλημα μας δεν είναι πια η φτώχεια» δήλωνε η Θάτσερ. «Η φτώχεια αποτελεί προσωπικό ελάττωμα.» Όταν συμπλήρωσε ότι «δεν υπάρχει κοινωνία, μόνο άτομα και οικογένειες» δικαιολόγησε «θεωρητικά» τις ιδιωτικοποιήσεις, την υποχώρηση του κοινωνικού κράτους. Το άτομο έγινε υπεύθυνο για την παιδεία, την υγεία, την ασφάλιση και τη μέριμνα της οικογένειας του.
Η «ατομική ευθύνη» αδιαφορεί για τις ανισότητες που παραμορφώνουν την κοινωνία. Βασίζεται στον ψευδή ισχυρισμό ότι έχουμε όλοι την ίδια δυνατότητα να αποφασίζουμε για τη ζωή και τις περιστάσεις μας. Η πανδημία έδειξε ξεκάθαρα το απατηλό αυτής της άποψης. Κάποιος που μπορεί να εργάζεται από το σπίτι ή πάει στην δουλειά με αυτοκίνητο δεν έχει τις ίδιες επιλογές με έναν οδοκαθαριστή ή υπάλληλο σουπερμάρκετ. Όταν λες στους πολίτες διαρκώς ότι ελευθερία είναι η επιδίωξη του ιδιωτικού συμφέροντος και μόνη ευθύνη η προσωπική σου οικονομική επιτυχία, η επίκληση της ηθικής ευθύνης στην πανδημία για την προστασία των άλλων δεν πείθει. Το κλομπ και τα πρόστιμα του αστυνόμου και αποτελεί τον κύριο τρόπο για να υπακούσουν οι «κτητικοί ατομιστές» μέτρα που περιορίζουν την ελευθερία του.
Όσοι ξέρουν ότι η πιθανότητα σοβαρής ασθένειας είναι μικρή για τους ίδιους δεν έχουν λόγο να αποφεύγουν τις συναθροίσεις, τα πάρτι και ό,τι άλλο επιθυμούν. Μόνο όποιος πιστεύει ότι η ευθύνη είναι ηθική και προέρχεται από την αλληλεγγύη προσπαθεί να προστατεύσει τους άλλους. Για τον ατομιστή, η προστασία των άλλων είναι δική τους υπόθεση: οι ηλικιωμένοι και όσοι έχουν υποκείμενα νοσήματα πρέπει να μην βγαίνουν από το σπίτι. Η ευθύνη του φιλελεύθερου είναι να προβλέπει, να αποφεύγει και να ασφαλίζει τις δικές του ατυχίες. Η ευθύνη για τους άλλους είναι αντίθετη με την «ελευθερία» του. Ο κ. Μητσοτάκης πρέπει να ψάχνει στη δική του ιδεολογία την αποτυχία των μέτρων.
4. Πολιτική ευθύνη
Η απόπειρα μετατόπισης της ευθύνης για την πιο καταστροφική αποτυχία αποτελεί το μεγαλύτερο ατόπημα της κυβέρνησης. Ο Πρωθυπουργός δήλωσε πρόσφατα ότι «δεν είναι πολιτικά και ηθικά αποδεκτό, οποιοσδήποτε Υπουργός να μετακυλίει ευθύνες σε άλλους υπουργούς, να αποφεύγει να στηρίζει τις επιλογές της κυβέρνησης ή ακόμα να αναγνωρίζει αστοχίες επικαλούμενος αναρμοδιότητα». Να θυμίσω λοιπόν ότι η ευθύνη για κυβερνητικές «αστοχίες» ορίζεται από το άρθρο 85 του Συντάγματος. Οι υπουργοί είναι υπεύθυνοι «για τις πράξεις ή παραλείψεις της αρμοδιότητας τους». Η υπουργική ευθύνη αποτελεί συνταγματική επιταγή του κοινοβουλευτισμού. Σε περίπτωση αποτυχίας, επιβάλλεται παραίτηση ή αποπομπή του υπουργού. Πλησιάζουμε το σημείο που απαιτούνται παραιτήσεις για την καταστροφική αποτυχία των κυβερνητικών μέτρων. Αυτοί απέτυχαν και δεν πρέπει να τους αφήσουμε να το ξεχάσουν.
* H στήλη «PhilosophyXS», είναι η νέα στήλη του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, Κώστα Δουζίνα, στο TVXS.gr. Μια σειρά εβδομαδιαίων άρθρων που φέρνει την φιλοσοφία και την κοινωνική θεωρία στην καθημερινότητα, για την κατανόηση του ανθρώπου, της κοινωνίας και της πολιτικής.
πηγή: tvxs
Λοιπά άρθρα Κώστα Δουζίνα:
..."ας μιλήσουμε για την (ατομική) ευθύνη"...(>άρθρο<)
Έργο: Τάσσος Δίκας, πρόσωπα, ξηρό παστέλ, 1995
..."ιστογραμμή"