Ο κ. Μητσοτάκης ήταν ο μεγάλος χαμένος του debate με την αμυντική του στάση, την αμηχανία να δικαιολογήσει τις υποκλοπές, την αοριστολογία περί επιτευγμάτων και ανάπτυξης.
Οι mainstream σχολιαστές προσπάθησαν να υποβαθμίσουν την αποτυχία γράφοντας ότι το debate ήταν βαρετό, δεν είχε σημασία ή αποτέλεσμα. Το κεντρικό σύνθημα του Μητσοτάκη ήταν προχωράμε μπροστά-όχι πίσω, πάμε στο αύριο-όχι στο χθες. «Χθες» και «πίσω» ήταν μετωνυμίες για την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Αλλά το κοντινό και αξέχαστο χθες είναι η δική του διακυβέρνηση. Το debate έδωσε ευκαιρία στους πολίτες να συγκρίνουν το «χθες» και το «αύριο» των δύο προγραμμάτων.
Η κυβέρνηση Μητσοτάκη άφησε την πλειονότητα του κόσμου υλικά και ηθικά τραυματισμένη. Ας δούμε ενδεικτικά μερικές από τις πληγές. Τα μεσαία εισοδήματα είχαν μεγάλη μείωση της αγοραστικής δύναμης και φτωχοποίηση, μια αντεστραμμένη κοινωνική κινητικότητα προς τα κάτω.
Τα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα –το ένα τρίτο του πληθυσμού– υποβιβάστηκαν στην κατάσταση της φτώχειας και εξάρτησης από passes, επιδόματα και εκλογικές δωροδοκίες. 700.000 σπίτια βρίσκονται στα χέρια των αρπακτικών τραπεζικών servicers και κινδυνεύουν με πλειστηριασμό. Οι εργαζόμενοι είδαν μείωση του μισθού και των δικαιωμάτων τους. Οι νέοι ζουν μεταξύ ανεργίας και εργασιακής επισφάλειας, χωρίς ελπίδες και προσδοκίες για το μέλλον. Τα Πανεπιστήμια αντιμετώπισαν τα ΜΑΤ, την αστυνομία, την απαξίωση.
Οι φιλελεύθεροι και οι κεντρώοι –μια αρχικά φιλική προς τον Μητσοτάκη ομάδα– παρακολούθησαν τη συστηματική και πολύπλευρη παραβίαση του Συντάγματος, της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου. Οι μαζικές υποκλοπές πολιτικών, στρατιωτικών και δημοσιογράφων, το πιο μεγάλο σκάνδαλο της Μεταπολίτευσης, αποτελούν την κορυφή ενός παγόβουνου που εμπεριέχει τις προκλητικές παρεμβάσεις στη Δικαιοσύνη, τις επιθέσεις στις Ανεξάρτητες Αρχές, τη μεταμόρφωση των υπηρεσιών ασφάλειας σε όργανα μητσοτακικής κατασκοπίας.
Η επίθεση στο Εθνικό Σύστημα Υγείας οδήγησε στην εκατόμβη της πανδημίας, με την Ελλάδα να έχει τον δεύτερο μεγαλύτερο αριθμό θανάτων στον κόσμο. Το «επιτελικό» κράτος αμέλησε για βασικά μέτρα ασφάλειας παρά τις υποδείξεις των εργαζομένων με αποτέλεσμα την τραγωδία των Τεμπών. Για τους ανθρώπους που αγωνιούν για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα pushbacks των προσφύγων έκαναν το Αιγαίο από θάλασσα φιλίας πλωτό κοιμητήριο, με την Ελλάδα παράδειγμα της «διαλεκτικής του Διαφωτισμού».
Το 2016, η αλληλεγγύη των νησιωτών έσωσε τον ευρωπαϊκό ανθρωπισμό, οι Βρετανοί συνάδελφοι μας συνέχαιραν. Σήμερα η Ελλάδα έγινε σύμβολο σκληρότητας, «πώς αλλάξατε τόσο σύντομα;», με ρωτούν. Το καλύτερο και το χειρότερο απέχουν λίγα μόνο χρόνια στην αιώρα της ελληνικής πολιτικής. Η πολιτική ανάταση γειτονεύει με την υλική και πνευματική μιζέρια.
Δεν έχουν τα ίδια οικονομικά συμφέροντα ούτε την ίδια ιδεολογία όσοι υπέφεραν από την κυβέρνηση Μητσοτάκη. Πολλά δεινά βέβαια χτύπησαν τους πάντες, δεξιούς, κεντρώους, αριστερούς. Η ακρίβεια, η αδιαφορία για την ασφάλεια των υποδομών, η περιφρόνηση των θεσμών. Οι περισσότεροι θέλουν να φύγουμε από το «χθες», αλλά δεν έχει δημιουργηθεί ακόμη ένα ορμητικό κίνημα για το «αύριο».
Τι μπορεί να βοηθήσει την αλλαγή; Πρέπει να στραφούμε στην πολιτική θεωρία, το βασικό εργαλείο που διέσωζε την Αριστερά στις δύσκολες στιγμές. Δυστυχώς εγκαταλείφθηκε η θεωρία, αντικαταστάθηκε από τεχνοκράτες που βάζουν ο καθένας το δέντρο του μπροστά από το δάσος της στρατηγικής ανάλυσης. Δεν είναι «the economy, stupid» μόνο που κερδίζει τις εκλογές. Η δημιουργική στρατηγική στηρίζεται στην επιστημονική κατανόηση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης και στην κριτική θεωρία της ανάπτυξης (υπάρχει), σε ένα αποτελεσματικό πολιτικό υποκείμενο (περιορισμένη συμμετοχή), τέλος στο όραμα (δεν ακούγεται).
Ο ύστερος καπιταλισμός προωθεί διαδράσεις αλλά όχι πολιτική συμπόρευση, επικοινωνία αλλά όχι ιδεολογικές ταυτότητες, συνεργασίες βασισμένες στην εξατομίκευση. Η ταξική και επαγγελματική κατάτμηση σημαίνει ότι η κοινωνία διατρέχεται από διαφορές, εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ κλάδων, επαγγελμάτων και ιδεολογιών που δεν ακολουθούν την κλασική μαρξιστική ανάλυση: δημόσιοι εναντίον ιδιωτικών υπάλληλων, υψηλόμισθοι εναντίον χαμηλόμισθων, αυτοαπασχολούμενοι εναντίον υπαλλήλων, άνεργοι εναντίον εργαζομένων, φιλελεύθεροι εναντίον σοσιαλιστών, εθνικιστές εναντίον διεθνιστών. Η πολυδιάσπαση δεν επιτρέπει την παλιότερη αντιστοίχιση τάξης, ιδεολογίας και κόμματος και έχει συνεισφέρει στην κρίση της πολιτικής εκπροσώπησης.
Μια ηγεμονική παρέμβαση που αναγνωρίζει τις πολλαπλές εντάσεις δεν αντιπροσωπεύει αλλά πρέπει να δημιουργήσει κοινωνικά και να εκφράσει πολιτικά τη μεγαλύτερη δυνατή συμμαχία, με τη σύγκλιση πολλών κοινωνικών μερών στον «λαϊκό» πόλο. Αυτό γίνεται με τη διαίρεση του πληθυσμού ανάμεσα σε «εμάς, τους πολλούς» και τους άλλους, τις ελίτ, τον νεοφιλελευθερισμό, την πλουτοκρατία.
Η διαχωριστική γραμμή ουδετεροποιεί, έστω προσωρινά, τις τοπικές εντάσεις και κλαδικές αντιπαλότητες βρίσκοντας σημεία σύγκλισης. Ετσι ένα σύνολο ασύνδετων αρχικά αιτημάτων, πολύμορφων αγώνων και ποικιλόμορφων δυσαρεσκειών συγκεντρώνεται σε κοινό τόπο και χρόνο. Σήμερα η γραμμή διαχωρισμού έχει όνομα: Μητσοτάκης. Το αίτημα «να φύγει το καθεστώς Μητσοτάκη» μπορεί να ενώσει διαφορετικές πολιτικές, ταξικές και ιδεολογικές θέσεις δημιουργώντας μια κοινωνική συμμαχία αλλαγής. Μόνο η ψήφος στον ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να εγγυηθεί αυτό το αποτέλεσμα. Αυτή είναι η στρατηγική της προοδευτικής λαϊκότητας.
Πρέπει να προστεθεί το όραμα, συνδετικό των προγραμματικών δεσμεύσεων και συναρπαστική δέσμευση για έναν κόσμο που δεν υπάρχει ακόμα. H Αριστερά πάντοτε προέτασσε ένα ριζικά διαφορετικό σχέδιο, ένα στοίχημα με την Ιστορία. Το όραμα ενός άλλου, καλύτερου και δίκαιου μέλλοντος. Η φερεγγυότητά της εξαρτάται από τη διαχρονική της ένταξη στο σχέδιο του κοινωνικού μετασχηματισμού.
Σε μια δίκαιη κοινωνία όλοι έχουν ίση πρόσβαση στους υλικούς, κοινωνικούς και συμβολικούς πόρους που απαιτούνται για μια ζωή ίσης ελευθερίας και ευημερίας. Αν η καθαρότητα του οράματος θολώσει, αν υποχωρήσει στις απαιτήσεις μιας αποπνικτικής κανονικότητας αριθμών, υπολογισμών και παροχών, τότε υποχωρούν το αριστερό ηθικό, πολιτικό και ιδεολογικό πλεονέκτημα και το τεράστιο συμβολικό της κεφάλαιο. Αν δεν συγκρούεται η Αριστερά για τις ιδέες και τις αξίες αλλά μόνο για τη διαχειριστική αποτελεσματικότητα, τότε παίζει στο γήπεδο του αντιπάλου. Μόνο το όραμα μπορεί να εμπνεύσει και να ενθουσιάσει όσους κοιτάνε με συμπάθεια αλλά επιφύλαξη. Τι μπορεί να γίνει;
Η ιδεολογία και η εκλογική στρατηγική έχουν κεντρικό στόχο να συνδέσουν την ψυχική οικονομία και επιθυμίες του πολίτη με τις συλλογικές προσδοκίες και ελπίδες. Ετσι χτίζεται μια «φαντασιακή τάξη», ένα ιδανικό σχέδιο, που θα πραγματοποιηθεί αν το προοδευτικό όραμα κερδίσει, αν μπούμε στο «αύριο» που αλλάζει το ζοφερό μητσοτακικό «χθες».
Στο ατομικό επίπεδο, η φαντασιακή τάξη αποζημιώνει τη δυσφορία που μας κατατρύχει, την αποτυχία και την απογοήτευση, φτιάχνοντας ένα ιδεώδες «εγώ» που δίνει συνοχή και ελπίδα στη ζωή.
Στο συλλογικό, υπόσχεται να κάνει την κοινωνία δίκαιη, με ισότητα και ευημερία που θα ακουμπήσει όλους. Ο μεγαλύτερος αγώνας γίνεται για την ηγεμόνευση της κοινής λογικής, της φαντασιακής τάξης. Οι δεξιοί ενδιαφέρονταν πάντα για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και την καλλιέργεια της «σιωπηρής πλειοψηφίας» και η καπιταλιστική οργάνωση τους βοηθάει.
Η Αριστερά, παρασυρμένη από την ηγεμονία των αριθμών και των managers, έχει παραμελήσει τη θεωρία και τη σύνδεση της ιδεολογίας με τις ατομικές επιθυμίες και τα συναισθήματα. Η προοδευτική ιδεολογία απευθύνεται και στο μυαλό και στο συναίσθημα, μιλάει για τη μείωση των ανισοτήτων αλλά και την κοινωνική θρησκευτικότητα, την πολιτισμική ανάταση, τη δημοκρατία ως μορφή ζωής. Αυτά συνεπαίρνουν την ψυχή. Το βαθιά πολιτικό και πολυσυλλεκτικό «να φύγει ο Μητσοτάκης», συνδυασμένο με το αριστερό όραμα, σκιαγραφεί ένα αύριο ισότητας και δημοκρατίας που δίνει αέρα νίκης.
(*) Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, διευθυντής του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»