 |
| Τάσσος Δίκας , ξηρό παστέλ, 1999 |
του Κώστα Δουζίνα
Για πολλούς πολιτικούς, σχολιαστές και ακαδημαϊκούς το Brexit και ο Τραμπ ήταν απόδειξη ότι η πολιτική τρελάθηκε. «Ο κόσμος καταρρέει μπροστά στα μάτια μας» δήλωσε ο Γάλλος πρέσβης στην Αμερική. «Τα πράγματα διαλύονται· το κέντρο δεν μπορεί να κρατήσει· αναρχία ξαμολήθηκε στον κόσμο» μοιρολογούν οι πιο μορφωμένοι χρησιμοποιώντας γνωστό ποίημα του Γέιτς. Κι όμως, η άνοδος του ευρωσκεπτικισμού και ο ακροδεξιός εθνικισμός δεν ήταν απρόβλεπτοι. Οι οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές τάσεις που οδήγησαν στην άνοδο της Ακροδεξιάς και την υπαρξιακή κρίση της Ε.Ε. είναι παρόμοιες παντού. Αλλά μέχρι πρόσφατα δεν προβλημάτιζαν τις ελίτ.
Προβλέψαμε το Brexit όσο και την εκλογή Τραμπ και ο μόνος λόγος που δεν θα επιχειρήσω το ίδιο για τη Λεπέν είναι ότι προφητείες της Κασσάνδρας συνήθως πραγματοποιούνται. Ο Γιούνκερ αρέσκεται να ρωτάει «Quo Vadis Europa» και το έκανε πάλι όταν παρουσίασε τη Λευκή Βίβλο με τα πέντε σενάρια στην Ευρωβουλή. Ίσως να αποτελούσε αυτοσαρκασμό. Ο Απόστολος Πέτρος ρώτησε τον αναστημένο Ιησού «Quo vadis?» όταν του εμφανίστηκε καθώς ετοιμαζόταν να φύγει από τη Ρώμη για να αποφύγει το μαρτύριο. Ο Ιησούς απάντησε “Romam eo iterum crucifigi” - πηγαίνω στη Ρώμη για να ξανασταυρωθώ. Η Λευκή Βίβλος της Επιτροπής και η γενικόλογη διακήρυξη φέρνουν στον νου μια άλλη αναφορά στη ρωμαϊκή εποχή. Σύμφωνα με μια εκδοχή, όσο η πόλη φλεγόταν, ο Νέρωνας έπαιζε βιολί και τραγουδούσε την επική “Ιλίου Πέρσιν” (Άλωση της Τροίας).
|
| Τάσσος Δίκας , ξηρό παστέλ, 1999 |
Η ευρωπαϊκή κρίση αποτελεί, πιστεύω, την κλιμάκωση τριών ομόκεντρων ιστορικών κύκλων, οι οποίοι, με έναν διαλεκτικό τρόπο, δημιούργησαν την Ευρώπη και τώρα την οδηγούν στην παρακμή. Ο πρώτος και μακρύτερος άρχισε με την Αναγέννηση, τις ανακαλύψεις και τις κατακτήσεις του Νέου Κόσμου στον 15ο αιώνα. Χρησιμοποιώντας τους όρους των Ζακ Ντεριντά και Ντίπες Τσακραμπάρτι, αυτός είναι ο κύκλος της “κεφαλοποίησης” και “επαρχιοποίησης”.1 Η Ευρώπη έγινε το κεφάλι, η πρωτεύουσα και το κεφάλαιο του κόσμου. Η “Γηραιά Ήπειρος” ανάπτυξε, εξήγαγε και επέβαλε παντού τον καπιταλισμό ως οικονομικό σύστημα και, αργότερα, το εθνικό κράτος ως πολιτειακή μορφή. Ακολουθώντας μια αυστηρή διαλεκτική λογική, οι αποικίες υιοθέτησαν τις δύο πρακτικές και τις χρησιμοποίησαν εναντίον των εφευρετών και εξαγωγέων τους. Οι μεγάλοι απελευθερωτικοί αγώνες, από τον πόλεμο της αμερικανικής ανεξαρτησίας μέχρι τους αντιαποικιοκρατικούς αγώνες του 1950 και του 1960, χρησιμοποίησαν την εθνική - πατριωτική ιδεολογία και, μετά την ανεξαρτησία, την κρατική μορφή και το αναπτυσσόμενο καπιταλισμό για να απαλλαγούν από την επικυριαρχία του μητροπολιτικού κέντρου.
Ο κύκλος κλείνει στις μέρες μας. Η πρώην ευρωπαϊκή περιφέρεια γίνεται τώρα κέντρο και η Ευρώπη μεταβάλλεται σταδιακά από «πνευματική γεωγραφία», κατά Χούσερλ, σε μια χερσόνησο στην άκρη της ασιατικής μάζας. Οι μεταναστευτικές ροές αποτελούν σύμπτωμα της μεταφοράς οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος από τη Δύση στην Ανατολή.2 Ο προηγούμενος αυτοκρατορικός έλεγχος των παγκόσμιων αγορών γίνεται έλεγχος της πολιτικής από τις παγκοσμιοποιημένες αγορές. Όποιος έχει γνωρίσει τη μετααποικιακή μελαγχολία των Βρετανών και των Γάλλων ξέρει ότι η πορεία δεν αντιστρέφεται. Η πρόσφατη παραμόρφωση των σκίνχεντ με στολές και μπότες σε φασίστες με κουστούμια Αρμάνι και ταγεράκια Σανέλ και με σύνθημά τους περί “πολέμου των πολιτισμών” είναι αναγνώριση του τέλους εποχής της ευρωπαϊκής κυριαρχίας.
|
| Τάσσος Δίκας , ξηρό παστέλ, 1999 |
Ο δεύτερος κύκλος είναι ο «σύντομος» 20ός αιώνας μεταξύ 1917 και 1989, αιώνας του πολέμου μεταξύ της Γερμανίας και των άλλων και του ιδεολογικού πολέμου μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού. Ο κύκλος αυτός τελείωσε με την ήττα της Γερμανίας και του «υπαρκτού». Αλλά και εδώ η «πανουργία» της Ιστορίας αντέστρεψε τα αξιώματα των αντιπάλων. Ο κομμουνισμός καταστράφηκε όταν προσπάθησε να υιοθετήσει φιλελεύθερες αρχές. Ο καπιταλισμός, από την άλλη, μπολιάστηκε με σοσιαλιστικά στοιχεία και δημιούργησε το κοινωνικό κράτος και την ΕΟΚ/Ε.Ε. Το «κράτος πρόνοιας» ήταν κατάκτηση των εργατικών και συνδικαλιστικών αγώνων αλλά και παραχώρηση του κεφαλαίου για να δημιουργήσει έναν καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο. Και η δημιουργία της Ε.Ε. επίσης εκφράζει τη βούληση να τελειώσουν οι εθνικές συγκρούσεις και να μετατραπούν σε οικονομικό ανταγωνισμό.
Το κοινωνικό κράτος συνδυάζει δύο αντίθετους μηχανισμούς κατανομής του οικονομικού προϊόντος, την αγοραία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Για τους νεοκλασικούς οικονομολόγους, οι τιμές αποτελούν την πιο δίκαιη και αποτελεσματική διανεμητική αρχή. Όσοι αποτυχαίνουν οικονομικά εγκαταλείπονται και γίνονται αντικείμενο αστυνομικής καταστολής και φιλανθρωπίας. Η κοινωνική δικαιοσύνη υποστηρίζει ότι όλοι δικαιούνται ένα ελάχιστο εισόδημα, ανεξάρτητα από οικονομική επίδοση ή παραγωγικότητα. Οι διανεμητικές αποφάσεις επηρεάζονται επομένως από πολιτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες, από ταξικούς αγώνες και από τις συλλογικές πίστεις περί ήθους και ηθικής. Η δικαιοσύνη εκφράζεται με τις τυπικές και άτυπες αποφάσεις δημόσιων και ιδιωτικών θεσμών και με την εκλογική διαδικασία. Με αυτό τον τρόπο διορθώνεται κάπως η ανεξέλεγκτη δράση των αγορών και η παντοδυναμία των περιουσιακών δικαιωμάτων.
|
| Τάσσος Δίκας , ξηρό παστέλ, 1999 |
Η αποσύνθεση του κοινωνικού κράτους διευκολύνεται από τη «μεταδημοκρατική συνθήκη». Τα πολύπλοκα κοινωνικά προβλήματα απαιτούν «επιστημονικές» λύσεις που δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο διαβούλευσης ή πολιτικής αντιπαράθεσης. Η σύγκλιση Κεντροδεξιάς και Κεντροαριστεράς στο «ακραίο Κέντρο» προωθεί κυβερνήσεις τεχνοκρατικές ή μεγάλου συνασπισμού. Δικαιολογημένα λοιπόν οι πολίτες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι εκλογές δεν αλλάζουν τίποτε και απομακρύνονται από την πολιτική. Έτσι, η Δημοκρατία ουδετεροποιείται και ο μεταπολεμικός συμβιβασμός καπιταλισμού και Δημοκρατίας διαλύεται.
Εντούτοις, η πανουργία της Ιστορίας ξαναχτύπησε. Η νίκη της Δύσης στον Ψυχρό Πόλεμο υπονόμευσε τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της Ευρώπης, την ευημερία με αλληλεγγύη και την εγκατάλειψη των εθνικών συγκρούσεων. Η λιτότητα και η ύφεση, η ανεργία και επισφαλής εργασία, η φτωχοποίηση της μεσαίας τάξης και η τεράστια αύξηση των ανισοτήτων υπέσκαψε την εμπιστοσύνη στις κυρίαρχες πολιτικές. Ο Μπλερ, ο Κάμερον, ο Ρέντζι και ο Μακρόν ενστερνίζονται το «business as usual» όταν οι πολίτες το έχουν απορρίψει. Έτσι, η ριζική απελευθέρωση της οικονομίας κατέστρεψε τη νομιμοποιητική λειτουργία της πολιτικής. Αυτό σφετερίζεται ένας δισεκατομμυριούχος σαν τον Τραμπ ή τη Λεπέν που ισχυρίζονται πως υπερασπίζονται το κοινωνικό κράτος και τους άνεργους κλέβοντας τα κοσμήματα της Σοσιαλδημοκρατίας. Το ίδιο πλήγμα υπέστη και το δεύτερο επίτευγμα. Από την αρχή της κρίσης, οι επιθέσεις στην Ελλάδα και στους άλλους PIGS πήραν εθνοτικό χαρακτήρα. Η οικονομική κριτική έγινε συχνά καθαρός ρατσισμός. Η προσφυγική κρίση επιβεβαίωσε την επιστροφή στους παλιούς εθνικισμούς και στις σφαίρες ιδεολογικής επιρροής. Αν είχε κρατήσει περισσότερο ο Ψυχρός Πόλεμος, αν είχε καθυστερήσει η νίκη του καπιταλισμού, ίσως η Ευρώπη να είχε κινηθεί προς μια πολιτική ένωση. Αυτό δεν συνέβη.
Έτσι, η «νέα παγκόσμια τάξη» που εξαγγέλθηκε με τυμπανοκρουσίες το 1989 υπήρξε η πιο σύντομη στην Ιστορία. Η αποσύνθεσή της ξεκίνησε το 2008. Ακολούθησαν δύο κύματα λαϊκής αντίδρασης. Το 2010-11, η Αραβική Άνοιξη, οι καταλήψεις στην Ισπανία και την Ελλάδα, το παγκόσμιο κίνημα Occupy, το σύνθημα «Είμαστε το 99%» εξέφρασαν την απόρριψη της νεοφιλελεύθερης καταστροφής. Οι ελίτ δεν άκουσαν. Το 2016 και το 2017, ελλείψει προοδευτικών εναλλακτικών, οι ψηφοφόροι μετατοπίζονται προς την εθνικιστική Δεξιά. Η ασθένεια είναι η ίδια, τα συμπτώματα δεν θεραπεύτηκαν και οι λαοί επιλέγουν τώρα τους κομπογιαννίτες.
|
| Τάσσος Δίκας , ξηρό παστέλ, 1999 |
Η επόμενη προσπάθεια κίνησης προς τα μπρος έγινε με το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Η Ε.Ε. είναι σαν έναν ποδηλάτη λένε οι «ειδικοί»: Αν σταματήσει, θα πέσει. Αλλά το φιάσκο με τα δημοψηφίσματα έκανε σαφές ότι οι πολίτες δεν συμφωνούσαν με περαιτέρω βήματα ολοκλήρωσης. Η Οικονομική και Νομισματική Ένωση ήταν εν μέρει η απάντηση, διαχωρίζοντας καταστατικά τη διαδικασία της ενοποίησης από τη βούληση των λαών. Όπως έλεγε ο Γιούργκεν Χάμπερμας, ο μεγαλύτερος υποστηρικτής του συνταγματικού φεντεραλισμού, η νομισματική ένωση εξελίχθηκε σε μια περίπτωση αδιαφανούς, μεταδημοκρατικού «εκτελεστικού φεντεραλισμού». Η ΟΝΕ αφαίρεσε ένα σημαντικό μέρος εθνικών μηχανισμών επίλυσης προβλημάτων, όπως η ευελιξία στο συνάλλαγμα και το επιτόκιο, χωρίς να τους αντικαταστήσει με ανάλογους ευρωπαϊκούς. Η Ευρωζώνη, που παρουσιάστηκε αρχικά ως τεχνοκρατική άσκηση, μεταμορφώθηκε έτσι σιωπηρά σε ένωση δημοσιονομικής αυστηρότητας και άρχισε να πιέζει τους δεκαοκτώ προς τεχνοκρατική και νομική ομοσπονδιοποίηση χωρίς την πολιτική. Η παλιά λογική της «μετακύλισης» λειτούργησε πάλι.
Η οικονομική κρίση του 2008 έδειξε την εγγενή αποτυχία τής οικονομικής διακυβέρνησης. Το 2009, η βασίλισσα Ελισάβετ, σε μια αντιστροφή της ιστορίας με το παιδί και τα «νέα ρούχα του αυτοκράτορα», ρώτησε έναν σημαντικό οικονομολόγο στο LSE «Πώς έγινε και εσείς, τόσο έξυπνοι άνθρωποι, δεν καταφέρατε να προβλέψετε και να αποτρέψετε τη μεγαλύτερη κρίση του αιώνα;». Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, κανένας δεν το ρώτησε αυτό ούτε το απάντησε. Όταν όλες οι μέθοδοι παραπέρα σύγκλισης απέτυχαν, τι απέμεινε; Η ωμή επιβολή. Τα προγράμματα και τα Μνημόνια αποτελούν τη σύγκλιση μέσω επιβολής. Τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην Ελλάδα περιλαμβάνουν τη μείωση του κατώτατου μισθού, την αποδυνάμωση των συνδικάτων, την απορρύθμιση της εργασιακής προστασίας και την απελευθέρωση των υπηρεσιών. Τα ελλείμματα στα δημοσιονομικά και στις τρέχουσες συναλλαγές θεωρούνται αποκλειστικά πρόβλημα ανταγωνιστικότητας. Προκαλούνται δήθεν από τις μεγάλες αυξήσεις του κόστους εργασίας. Ποια είναι η θεραπεία; Εσωτερική υποτίμηση και μείωση στο κόστος της εργασίας, ώστε να καταστεί η οικονομία μας ωχρή απομίμηση του εξαγωγικού μοντέλου των Βορείων. Ωστόσο, δεν μπορεί να υπάρξει ανάκαμψη καθοδηγούμενη από τις εξαγωγές -όπως το 2000 στη Γερμανία-, διότι τα μέτρα που υποτίθεται πως υποβοηθούν τις εξαγωγές ωθούν τον πολύ ευρύτερο εσωτερικό τομέα της οικονομίας σε ύφεση. Η μετατροπή της οικονομίας σε εξαγωγική αποτελεί ένα πείραμα κοινωνικής μηχανικής και βιοπολιτικής αναδιοργάνωσης του πληθυσμού αντάξιο του Τζέρεμι Μπένθαμ και της Αγγλίας του 19ου αιώνα. Το χειρότερο, είναι καταδικασμένο σε αποτυχία.
Η αδιαφορία της ΟΝΕ για τη Δημοκρατία έχει καταστροφικά αποτελέσματα. Όλα τα κυβερνώντα κόμματα σε χώρες που εντάχθηκαν σε πρόγραμμα έχασαν τις επόμενες εκλογές, ενώ τα κόμματα του Βορρά χρησιμοποιούν τα δεινά του Νότου για εκλογικά κέρδη. Η Ε.Ε. εγκατέλειψε την κοινωνική δικαιοσύνη και την απέπεμψε στις πολιτικές των κρατών που δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν, τροφοδοτώντας έτσι την ξενοφοβία. Η αποξένωση των πολιτών από την πολιτική επιταχύνεται και απειλεί το σύνολο του ευρωπαϊκού σχεδίου. Η απάντηση των ελίτ είναι οι πολλαπλές ταχύτητες, οι ομόκεντροι κύκλοι ή οι ομάδες προθύμων à la carte. Όπως αναγνώρισε ο Σόιμπλε, ένας φανατικός ευρωπαϊστής, σε συνέντευξη στους “Financial Times” δύο μέρες πριν από τη συνάντηση της Ρώμης, η πολιτική ενοποίηση της όλης Ευρώπης δεν είναι πια δυνατή. Το όραμα περί σύγκλισης, ολοκλήρωσης, “ever closer union” κ.ο.κ. πέθανε. Τα γενέθλια και το διαζύγιο ήταν και μια κηδεία του κυρίαρχου ευρωπαϊκού οράματος.
|
| Τάσσος Δίκας , ξηρό παστέλ, 1999 |
Χρειαζόμαστε μια διαφορετική πολιτική σε μια διαφορετική Ευρώπη. Έχουμε το καθήκον να ξαναχτίσουμε την Ευρώπη από τα κάτω προς τα πάνω, ως μια κοινότητα δημοκρατικών εθνών και λαών, ενάντια στην από πάνω κατασκευή ενός μεγέθους που τα χωράει όλα. Η μάχη για την καρδιά της Ευρώπης θα πραγματοποιηθεί σε τρία μέτωπα. Πρώτα, αντιστροφή της λιτότητας και των πολιτικών που προκαλούν ύφεση. Θα μπορούσαν να αντικατασταθούν από πολιτικές δημοσιονομικής χαλάρωσης για ανάπτυξη και μείωση της ανεργίας με ένα youth pact στο κέντρο που θα στοχεύει την ανεργία των νέων. Στην ίδια κατεύθυνση θα ήταν η τραπεζική ένωση στην Ευρωζώνη, η εγγύηση των τραπεζικών καταθέσεων, η αμοιβαιοποίηση του χρέους με την έκδοση ευρωομολόγων. Για όλα αυτά χρειάζονται ευρείες συμμαχίες από την Αριστερά μέχρι την Κεντροδεξιά. Αλλά δεν είναι αρκετά και είναι μάλλον απίθανο να τα δούμε σύντομα. Έτσι, η ευθύνη της Αριστεράς είναι να επαναπολιτικοποιήσει την πολιτική για να αποτρέψει την αιχμαλωσία της από αντικοινωνικές ιδεολογίες. Πρέπει να φτιάξουμε έναν ευρωπαϊκό χώρο διαλόγου και δράσης, να βοηθήσουμε την ανάπτυξη των κινημάτων αντίστασης, αλληλεγγύης και κοινωνικής οικονομίας και τον συντονισμό τους με τα κόμματα της Αριστεράς, της οικολογίας και της αριστερής Σοσιαλδημοκρατίας. Χρειαζόμαστε μια νέα ευρωπαϊκή Αριστερά που ξεκινάει από τα κάτω.
Η ευρωπαϊκή ενοποίηση δεν κατόρθωσε να εμπνεύσει τους πολίτες όπως έκαναν ιδέες σαν το έθνος, τον σοσιαλισμό ή τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η καθημερινή εμπειρία της συντριπτικής πλειονότητας των λαών της Ευρώπης χαρακτηρίζεται από την πολιτική, πολιτισμική και συναισθηματική πρόσδεση στο τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο. Πρέπει λοιπόν πολλές εξουσίες και αρμοδιότητες να επιστρέψουν στις εθνικές πρωτεύουσες, περιφέρειες και τοπικές αρχές. Η ιδέα μιας χαλαρής ένωσης πατρίδων, που θα αντικαταστήσει το αποτυχημένο σχέδιο της πολιτικής ενοποίησης, πρέπει μπει στη συζήτηση. Οι οραματικές ιδέες αλλά και οι πρακτικές πρωτοβουλίες μπορούν να προέλθουν μόνο από εκείνους που αμφισβητούν το γερασμένο και άτολμο ευρωπαϊκό κατεστημένο. Είναι καθήκον της Αριστεράς να μην αφήσει τους ακροδεξιούς να εκμεταλλευτούν τη δικαιολογημένη αγανάκτηση των Ευρωπαίων.
Το άρθρο αποτελεί διασκευή ομιλίας στο συνέδριο του ΥΠΕΞ με τίτλο “Το Μέλλον της Ευρώπης”
1 Jacque Derrida, “L’Autre Cap” (1991) Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe (2000)
2 Κώστας Δουζίνας, “Αντίσταση και Φιλοσοφία στην κρίση” (2013), Παρέκβαση ΙΙΙ
πηγή: avgi.gr άρθρο του Κώστα Δουζίνα > Διαζύγιο, κηδεία και γενέθλια: Η Ευρώπη στα εξήντα
..."διαζύγιο, κηδεία και γενέθλια: η ευρώπη στα εξήντα"...(>άρθρο<)
..."ιστογραμμή"...