 |
| tvxs.gr |
Σε αυτό το βιβλίο αναφερόμαστε συνέχεια στις αγορές. Τι είναι λοιπόν αυτό το πράγμα που στην περίοδο του τέλους του 20ού αιώνα και τις αρχές του 21ου εκφωνείται από τα μέσα ενημέρωσης σαν να πρόκειται για φυσικό φαινόμενο; Τι είναι επιτέλους αυτές οι αγορές που τόσο έχουν ταλαιπωρήσει τους λαούς ιδίως του ευρωπαϊκού Νότου, ενώ άλλους, όπως της κεντρικής Αφρικής, τους έχουν καταστρέψει; Δεν πρόκειται για το ίδιο φαινόμενο.
Οι διαφορές με την αγορά χρήματος και εργασίας, δηλαδή με τις σκληρές αγορές του βιομηχανικού και του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού του 19ου και του 20ού αιώνα, είναι θεμελιώδεις. Ακόμη, πρόκειται για ριζικά άλλο φαινόμενο από την αγορά χρηματοπιστωτικών παραγώγων, δηλαδή τη φούσκα που διαμόρφωσε η πλανητική αγορά πλασματικών χρηματοπιστωτικών αξιών από το τέλος του 20ού και τις αρχές του 21ου αιώνα.
Οι αγορές στις οποίες αναφερόμαστε για την περίοδο από τον 16ο έως τις απαρχές του 19ου αιώνα, εδώ στα Βαλκάνια, στην ανατολική Μεσόγειο, και σε μεγάλο βαθμό στην Ευρώπη, ήταν αγορές εμπράγματων αγαθών: προϊόντων αγροτικών, κτηνοτροφικών και μεταποιημένων από βιοτεχνίες, συχνά σε εργαστήρια τεχνιτών και οικοτεχνίες. Ακόμη, η αγοραπωλησία του χρήματος ως εμπορεύματος αποτελούσε αγορά πράγματος, επειδή κάθε μεταλλικό νόμισμα έφερε το ίδιο την αξία του σε πολύτιμο μέταλλο.
Αυτού του τύπου οι αγορές, όπως έχει αποδείξει ο Fernand Braudel, συγκροτούνται από δίκτυα ανθρώπων ως τεράστιες πολυσχιδείς αλυσίδες προσωπικών σχέσεων, όπου τα μέσα ‒τα καραβάνια, τα πλοία, τα αξιόγραφα‒ επεκτείνουν τις εμπορικές σχέσεις στον χώρο, δηλαδή σε κοινωνίες άλλες από την ελάχιστη τοπική κλίμακα, φτάνοντας έως τα πέρατα του πλανήτη, και ταυτοχρόνως επιταχύνοντας την κυκλοφορία αξιών κάθε μορφής. Ας δούμε ποια ήταν η κοινωνική και ιστορική σημασία αυτού που αποκαλούμε «αγορές εμπορευμάτων» στις ελληνικές περιοχές.
Τα ανθρώπινα δίκτυα επέκτασης των ελληνικών εμπορικών ελίτ στις διεθνείς αγορές αναλύονται από την ιστοριογραφία με υπερβάλλοντα εμπειρισμό και αποκαλούνται με το κάπως άσχετο όνομα «ελληνική διασπορά». Είδαμε πώς αναπτύσσονταν τα δίκτυα των εμπόρων της Ηπείρου και της Μακεδονίας, από τη Ρωσία έως την κεντρική Ευρώπη και τις ιταλικές πόλεις. Ανάλογες επεκτάσεις δικτύων είχαμε και από άλλες ελληνικές περιοχές, όπως συνέβη για παράδειγμα με τις μετακινήσεις εμπόρων προς την Οδησσό, λίγο πριν ιδρυθεί η πόλη στο τέλος του 18ου αιώνα, η οποία πολύ σύντομα αναδείχθηκε στη μεγαλύτερη παροικία Ελλήνων στην ευρωπαϊκή ήπειρο, με είκοσι περίπου χιλιάδες άτομα στην ακμή της.
Όλες οι ελληνικές εμπορικές παροικίες σε ευρωπαϊκές και ρωσικές πόλεις, εκτός από τους ποικίλους φοιτητές, μικροεπαγγελματίες και αβαντουρίστες που συγκέντρωναν, λειτουργούσαν ως έδρες παραρτημάτων για τους ανταποκριτές επιχειρήσεων των Ελλήνων ραγιάδων εμπόρων που ήταν εγκατεστημένοι σε πόλεις της οθωμανικής επικράτειας. Ελάχιστες ατομικές εξαιρέσεις διέφυγαν από τον κανόνα αυτό, όπως ο Ιωάννης Βαρβάκης ή ο Σίμωνας Σίνας. Το μεγάλο και ιστορικά καθοριστικό φαινόμενο για την ανάπτυξη του Νέου Ελληνισμού εκδηλώθηκε εντός των οθωμανικών ορίων.
|
| tvxs.gr |
Οι ελληνικές ναυτικές κοινωνίες, όλες εμπορικού χαρακτήρα και όχι απλώς μεταφορικού, βρίσκονταν πλέον κατά τη δεκαετία του 1780 σε πολύ στενή συνάφεια με τις μικρές αλλά και με τις ισχυρότερες ελληνικές ηγετικές κοινωνικές ομάδες, αυτές τους προμήθευαν εμπορεύματα. Αναφέρομαι στις ομάδες που ήδη γνωρίζουμε από όσα συζητήσαμε για τους ελληνικούς εμπορικούς πόλους, δηλαδή για τους Έλληνες χερσαίους εμπόρους των πόλεων, τους προεστούς-κατόχους αγροτικού πλεονάσματος, τους κτηνοτρόφους των ορεινών περιοχών, αλλά και Οθωμανούς κτηματίες ή αξιωματούχους.
Η αυτονόμηση των Ελλήνων χερσαίων εμπόρων από τον έλεγχο της ναυτιλίας των ευρωπαϊκών κρατών και η μετεξέλιξή τους από ισχυρούς μεταπράτες σε αυτοτελείς διεθνείς εμπόρους, πραγματοποιήθηκε μέσω της ανάπτυξης των ελληνικών ναυτικών κοινωνιών. Οι τελευταίες, με τη σειρά τους, ενισχύθηκαν και κατίσχυσαν στην ανατολική Μεσόγειο χάρη στην εμπορική συμμαχία που διαμόρφωσαν με τους Έλληνες χερσαίους εμπόρους, καθώς και με τους προεστούς που κατείχαν αγροτικό πλεόνασμα.
Αν λοιπόν η ανάπτυξη των ελληνικών ναυτικών κοινωνιών μάς επισημαίνει ένα μείζον ιστορικό ζήτημα, αυτό είναι ότι βρισκόμαστε ενώπιον ενός τυπικού φαινομένου κοινωνικής αλληλεπίδρασης μεγάλης κλίμακας και διάρκειας. Η δράση των ελληνικών χερσαίων και ναυτικών εμπορικών ελίτ δημιουργούσε νέα κοινωνικά στρώματα, κατά κανόνα αστικά, έως και ολόκληρες νέες τοπικές κοινωνίες, τις ναυτικές. Ταυτόχρονα, η δράση χερσαίων και ναυτικών Ελλήνων εμπόρων ασκούσε ισχυρή, σχεδόν βαρυτική, έλξη στους μικρούς και μεγάλους προεστούς των πόλεων στις αγροτικές και κτηνοτροφικές περιοχές, οδηγώντας τους να προσανατολίζονται στο εμπόριο. Ο βαθμός αυτής της έλξης στον καθαυτό αγροτικό παραγωγικό πληθυσμό είναι άγνωστος, αλλά λογικά είναι αδύνατον να μην είχε επηρεάσει και τους παραγωγούς αυτούς.
|
| tvxs.gr |
Αν δούμε αυτό το πολύπλεγμα των δικτύων από διαφορετική οπτική, διαπιστώνουμε πως οι σχέσεις μεταξύ χερσαίων εμπόρων, καραβοκυραίων και προεστών διαμόρφωσαν τις αδρές γραμμές του συστήματος σχέσεων μεταξύ πόλεων και υπαίθρου, όπως και μεταξύ αγροτικών και αστικών ελληνικών πληθυσμών. Αυτό το πολύπλεγμα σχέσεων μεταξύ των ηγετικών ελίτ του Νέου Ελληνισμού αφενός, και αυτών με τον εν γένει παραγωγικό πληθυσμό αφετέρου αποτέλεσε τον ευρύ πυρήνα ενός νέου χώρου που αναδυόταν μέσα από τις δομές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αμυδρά από τον 17ο αιώνα, και με αύξουσα ένταση από τα μέσα του 18ου.
Αυτόν τον χώρο ορίζουμε ως κοινωνικό και οικονομικό χώρο των Νέων Ελλήνων. Ασφαλώς, εσωτερικά δεν αποτελούσε μια ομογενοποιημένη κοινωνία – όπως είδαμε συζητώντας για τους πόλους ισχύος του Νέου Ελληνισμού. Τον συναποτελούσε μια πλειάδα τοπικών κοινωνιών και ηγετικών ομάδων με ποικίλα χαρακτηριστικά, οι οποίες όμως ενοποιούνταν από τη δράση των χερσαίων και θαλάσσιων εμπόρων πρωτίστως, και δευτερευόντως από εκείνη των διαφωτιστών διανοουμένων.
Η ισχύς που συγκέντρωναν οι ελληνικές εμπορικές αστικές ελίτ διαμορφωνόταν με βάση την εμπορευματοποίηση της παραγωγής των πόλων ισχύος. Αλλά μεγεθυνόταν γεωμετρικά από την πολύ δυναμική εξωστρέφεια στη Μεσόγειο, τη Μαύρη Θάλασσα και τη Ρωσία, την κεντρική και βόρεια Ευρώπη κυρίως, φτάνοντας σε αρκετά μικρότερο βαθμό έως την κεντρική Λατινική Αμερική. Η διαρκής συγκέντρωση ισχύος προσέδιδε ιδίως στις ελληνικές αστικές εμπορικές ομάδες και τους διανοούμενους περαιτέρω δυνατότητες πολυσχιδούς διαφοροποίησης από το οθωμανικό σύστημα, διαφοροποίησης όχι μόνο οικονομικής, όπως θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια. Νευραλγικά κέντρα της συγκέντρωσης ισχύος και των διαδικασιών διαφοροποίησης αποτελούσαν οι πόλεις και οι κωμοπόλεις όπου ήταν εγκατεστημένες οι ελληνικές ηγετικές ομάδες.
* Απόσπασμα από το βιβλίο του Πέτρου Θ. Πιζάνια, Η ιστορία των Νέων Ελλήνων. Από το 1400c έως το 1820, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2014
πηγή: tvxs.gr > Πέτρου Θ. Πιζάνια Ο νέος ελληνικός κοινωνικός και οικονομικός χώρος
..."ιστογραμμή"...